Από τον Χρήστο Νέζο
Δύο φωνές στον ίδιο τόπο: Σαπφώ, Αλκαίος και ο λυρισμός της Αρχαϊκής Λέσβου στο 2ο φεστιβάλ Σαπφούς στην Λέσβο
Ιερό των Μέσων Ιούλιος 2025
Ιερό των Μέσων
Η Επιστημονική ομιλία του Καθηγητή Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας και μέλους του Συμβουλίου Διοίκησης του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης, Γεωργίου Τσομή, στο πλαίσιο του 2ου Φεστιβάλ Σαπφούς – 12 Ιουλίου 2025
Η ομιλία του Καθηγητή Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης Γεωργίου Τσομή στο πλαίσιο του 2ου Φεστιβάλ Σαπφούς 2025 με τίτλο «Δύο φωνές στον ίδιο τόπο: Σαπφώ, Αλκαίος και ο λυρισμός της Αρχαϊκής Λέσβου» προηγήθηκε της λυρικής απαγγελίας επιλεγμένων αποσπασμάτων της Σαπφούς από την κορυφαία ηθοποιό Μαρία Ναυπλιώτου, συνοδευόμενη στο πιάνο από τον διακεκριμένο συνθέτη και δημιουργό Θοδωρή Οικονόμου, σε μια υποβλητική τελετουργική εμπειρία κάτω από τον νυχτερινό ουρανό της λεσβιακής γης. Η διάλεξη είχε ως κεντρικό άξονα την ανάδειξη του αρχαϊκού λυρισμού της Λέσβου μέσα από τις φωνές δύο κορυφαίων ποιητών της αρχαιότητας: του Αλκαίου και της Σαπφούς. Όπως χαρακτηριστικά σημειώθηκε, οι δύο αυτοί δημιουργοί, αν και συμπολίτες και σύγχρονοι, αντιμετωπίζονται με πολύ διαφορετικό τρόπο στη σύγχρονη πολιτιστική συνείδηση – με τον Αλκαίο να παραμένει συχνά στη σκιά της παγκόσμιας ακτινοβολίας της Σαπφούς. Η εισήγηση επιδίωξε να αποκαταστήσει αυτή την ασυμμετρία, παρουσιάζοντας και ερμηνεύοντας πλευρές του έργου και της προσωπικότητάς του.
Στο Ιερό των Μέσων ο συνθέτης Θοδωρής Οικονόμου με την Μαρία Ναυπλιώτου και τον Περιφεριάρχη Βορείου Αιγαίου Κωνσταντίνο Μουτζούρη
Ο Αλκαίος αναδείχθηκε ως ποιητής με σαφή πολιτικό προσανατολισμό, ένας αριστοκράτης που μέσα από τα ποιήματά του καυτηρίασε με οξύτητα τους πολιτικούς του αντιπάλους, σχολίασε τα τεκταινόμενα της πόλης και ύμνησε το «δίκαιο» της παράταξής του. Η ανάλυση του περίφημου αποσπάσματος 129 V., το οποίο γράφτηκε κατά την εξορία του στο Ιερό των Μέσων – στο ίδιο σημείο όπου πραγματοποιήθηκε η εκδήλωση – ανέδειξε τον τόπο όχι απλώς ως φυσικό σκηνικό, αλλά ως ποιητικά ενεργό χώρο, τόπο προσευχής, πολιτικής διαμαρτυρίας και μνήμης. Παρουσιάστηκε επίσης το πλήρες φάσμα του έργου του, από τα στασιωτικά έως τα συμποτικά, ερωτικά και θρησκευτικά άσματα, προσφέροντας μια συνολική εικόνα του λόγου του Αλκαίου ως δημόσιου και προσωπικού ταυτόχρονα.
Ο λόγος, στη συνέχεια, επικεντρώθηκε στη “Σαπφώ του 21ου αιώνα”, εστιάζοντας στα νεότερα παπυρικά ευρήματα του 2004 και του 2014, που ανανέωσαν σε αρκετά μεγάλο βαθμό τη φιλολογική προσέγγιση του έργου της. Στο πλαίσιο αυτό, εξετάστηκαν τα νέα δεδομένα για τη σύνθεση, τη λειτουργία και την κοινωνική απήχηση του περίφημου «κύκλου» της ποιήτριας, ενώ επαναξιολογήθηκε το λεγόμενο «σαπφικό ζήτημα». Στον κύκλο της η Σαπφώ προσέφερε στα νεαρά κορίτσια μια ιδιότυπη μορφή παιδείας που συνδύαζε την αισθητική καλλιέργεια με την πνευματική ωρίμαση. Μέσα από την ενασχόληση με την ποίηση, τη μουσική, τον χορό, τη λατρεία και τη γυναικεία φροντίδα του σώματος και της εμφάνισης, διαμόρφωνε προσωπικότητες ακτινοβόλες, έτοιμες να ενταχθούν στον ενήλικο κοινωνικό ρόλο του γάμου. Ωστόσο, η δράση της υπερέβαινε τον πρακτικό στόχο της «προετοιμασίας»· προσέφερε στις κοπέλες βιώματα που θα λειτουργούσαν ως πνευματικό καταφύγιο, ως εσωτερικό τοπίο μνήμης και ταυτότητας, σε μια μελλοντική ζωή περιορισμένη από τους συμβατικούς κοινωνικούς ρόλους της γυναίκας. Σημαντική ήταν η παρουσίαση των ωδών 94 V. και 96 V., οι οποίες αποτυπώνουν το τραύμα του αποχωρισμού από τον κύκλο, αλλά και τη μεταμόρφωση των κοριτσιών σε φορείς μνήμης, αισθητικής εμπειρίας και ομορφιάς. Τα δύο αυτά ποιήματα υπηρετούν και έναν δεύτερο, πιο υπαινικτικό στόχο: λειτουργούν ως έμμεση προβολή του σαπφικού κύκλου. Μέσω αυτών των ωδών, η Σαπφώ προβάλλει τη ζωή και τη βαθιά μεταμόρφωση των κοριτσιών, τόσο εξωτερικά όσο και εσωτερικά, συμβάλλοντας στη διάδοση της φήμης του κύκλου και ενισχύοντας έναν βασικό της στόχο: την προσέλκυση νέων μελών από τη Λέσβο και πέραν αυτής. Ειδική αναφορά έγινε στην νέα για μας «Ωδή των αδελφών», που φέρνει στο προσκήνιο ζητήματα οικογενειακών εντάσεων, κοινωνικής καταξίωσης και γυναικείας φωνής μέσα στην πατριαρχική κοινωνία.
Αναλύθηκαν επίσης όψεις της ποιητικής ματιάς της Σαπφούς στον έρωτα: η προσευχή προς την Αφροδίτη στο απόσπασμα 1 V., το σωματικό παραλήρημα του έρωτα στο «φαίνεταί μοι» (απόσπασμα 31 V.), και η οδυνηρή εμπειρία του ανεκπλήρωτου ερωτικού πόθοθ στην ωδή προς την Κύπριδα, από το νέο παπυρικό εύρημα της Green Collection. Στο ίδιο πνεύμα, η ωδή 58 V. για τα γηρατειά ανέδειξε την προσωπική συμφιλίωση της ποιήτριας με τη φθορά και τον χρόνο, αλλά και τη δύναμη της τέχνης, της συντροφικότητας και της κομψότητας ως αντιστάθμισμα στην απώλεια της νεότητας. Η παρουσίαση ολοκληρώθηκε με αναφορά στους επιθαλάμιους της Σαπφούς, στους οποίους η ποιήτρια συνδυάζει δημώδη και λόγια στοιχεία, με τρυφερότητα, χιούμορ και υπαινικτική αμεσότητα.
Ενδιαφέρουσα ήταν η παρατήρηση ότι τόσο ο Αλκαίος όσο και η Σαπφώ, με διαφορετικά κίνητρα, επιδίωξαν τη διατήρηση της ενότητας των κύκλων τους μέσω των ωδών τους, κάνοντας συχνά χρήση της λοιδορίας. Ο Αλκαίος στρέφεται κατά πολιτικών αντιπάλων, καταγγέλλοντάς τους για παραβίαση όρκων, προδοσία, κατάχρηση εξουσίας, ταπεινή καταγωγή, απολίτιστη συμπεριφορά και σωματικά ελαττώματα, ενισχύοντας το μίσος των εταίρων του και συσπειρώνοντας την ομάδα του. Η Σαπφώ, από την πλευρά της, προσπαθεί να αποτρέψει τα μέλη της από την προσχώρηση σε ανταγωνιστικούς κύκλους αντιτέχνων, ψέγοντας τον χαρακτήρα τους, την έλλειψη μουσικού ταλέντου, την κακογουστιά και την έλλειψη στιλ, ενώ δεν διστάζει να ασκήσει αυστηρή κριτική και σε αποστάτριες του κύκλου της.
Στο κλείσιμο της ομιλίας, επισημάνθηκε ότι τόσο η Σαπφώ όσο και ο Αλκαίος υπήρξαν δημιουργοί με έντονη συνείδηση της δύναμης του ποιητικού λόγου. Με διαφορετικούς τρόπους, καθένας τους συνέβαλε στη διαμόρφωση ενός ποιητικού σύμπαντος που ξεπερνά τα όρια της εποχής τους και φτάνει μέχρι τον 21ο αιώνα. Η Λέσβος παρουσιάστηκε έτσι όχι μόνο ως γεωγραφικός τόπος αλλά ως πολιτισμικός τόπος μνήμης και λυρικής δημιουργίας. Η εισήγηση, τέλος, δεν στόχευε μόνο στην ακαδημαϊκή ανάλυση, αλλά και στην προετοιμασία του κοινού για την ακρόαση των σαπφικών αποσπασμάτων που ακολούθησε: μια καλλιτεχνική εμπειρία που έδωσε φωνή και ήχο στα ποιητικά σπαράγματα, γεφυρώνοντας την απόσταση αιώνων μέσα από τη συγκλονιστική ερμηνεία της Μαρίας Ναυπλιώτου και τη μουσική έμπνευση του Θοδωρή Οικονόμου. Η σύζευξη επιστημονικού λόγου, υποκριτικής και μουσικής συνέθεσε μια μοναδική βραδιά υψηλής αισθητικής και στοχασμού στον ιερό χώρο των Μέσων – ενός χώρου όπου κάποτε οι ίδιοι οι ποιητές, Αλκαίος και Σαπφώ, έψαλαν με τη λύρα τους το κάλλος και το βάθος της ανθρώπινης εμπειρίας.
Διαβάστε στο wetravel.gr 2ο Φεστιβάλ Σαπφούς Λέσβου 2025
