Από τον Νίκο Κανόγλου
Αδερφομοίρια Το Αρχιτεκτονικό Ιδιώμα των Διδύμων Σπιτιών της Καλλονής Λέσβου
Δίδυμο σπίτι στην Καλλονή Λέσβου
Στην καρδιά του κάμπου της Λέσβου, οι τοίχοι των σπιτιών δεν χωρίζουν μονάχα χώρους – μαρτυρούν οικογενειακούς δεσμούς, σιωπηρές συμφωνίες, και τρόπους ζωής που επέλεξαν τη συνύπαρξη αντί της αποκοπής. Τα λεγόμενα «αδερφομοίρια» σπίτια της Καλλονής αποκαλύπτουν μια αρχιτεκτονική βαθιά κοινωνική – μια αρχιτεκτονική του “μαζί”.
Η Καλλονή και το Ίχνος του Ανήκειν
Η Καλλονή, χτισμένη σε σταυροδρόμι εμπορικών δρόμων, ανάμεσα σε Μυτιλήνη, Ερεσό και Πέτρα, υπήρξε για δεκαετίες το άτυπο διοικητικό και αγροτικό κέντρο του νησιού. Μεγάλα πέτρινα σπίτια, λιθόστρωτες αυλές και φαρδιές προσόψεις, συχνά φέρουν ίχνη από τον νεοκλασικισμό του ύστερου 19ου αιώνα, τον αγροτικό ρεαλισμό του μεσοπολέμου, και μια λαϊκή συμμετρία που ποτέ δεν αποζητούσε να εντυπωσιάσει.
Μέσα σ’ αυτή τη σιωπηρή αστική γεωμετρία, παρατηρεί κανείς ένα επαναλαμβανόμενο φαινόμενο: δύο κατοικίες πανομοιότυπες, ενωμένες με μεσοτοιχία, με χωριστές πόρτες αλλά κοινή γενεαλογία. Ο ντόπιος όρος το λέει καθαρά: «αδερφομοίρια».
Μια Αρχιτεκτονική του Δεσμού
Τα «αδερφομοίρια» δεν είναι αρχιτεκτονική τάση ούτε τυπολογικός νεωτερισμός· είναι μια πράξη κοινωνικής οργάνωσης με δομικά μέσα. Αντί να διαιρεθεί η πατρική περιουσία οριζοντίως ή καθέτως, επιλέγεται η κοινή δόμηση εντός του ίδιου οικοπέδου: δύο ίδια σπίτια, δύο κόσμοι παράλληλοι, χτισμένοι δίπλα-δίπλα.
Ο στόχος: να παραμείνουν οι γιοι της οικογένειας κοντά, χωρίς συγκρούσεις, χωρίς ανισότητες. Όπως επιβεβαιώνει και η εθνογραφική έρευνα που ανατρέξαμε, δεν τεκμηριώνεται κατασκευή των συγκεκριμένων κατοικιών για τις κόρες – οι οποίες, σύμφωνα με το προικοδοτικό έθιμο, συνήθως έφευγαν από το πατρικό σπίτι με προίκα, αλλά όχι με οικιστικό μερίδιο εντός του κεντρικού οικισμού. Οι γιοι έμεναν, συν-έκτιζαν, και συν-κατοικούσαν σε απόσταση μιας μεσοτοιχίας· παρόντες αλλά αυτόνομοι.
Η Γεωμετρία της Ισομοιρίας
Τα σπίτια αυτά διακρίνονται από την αυστηρή τους συμμετρία. Πρόσοψη με τέσσερα παράθυρα —δύο για κάθε κατοικία—, μπαλκόνια σιδερένια, κουφώματα ίδια, χρωματισμοί συχνά σε διχρωμία ή μελωδική αντιπαραβολή. Χτίζονταν από την ίδια πέτρα, με την ίδια στέγη, συχνά την ίδια ημερομηνία.
Και όμως, δεν ήταν ένας χώρος διαιρεμένος· ήταν δύο χώροι εξ αρχής συγκροτημένοι ως ξεχωριστοί. Η μεσοτοιχία δεν ήταν εμπόδιο, ήταν σύμβαση. Ο κάθε αδελφός είχε την οικία του, τη γυναίκα του, το σπιτικό του, αλλά το αίμα και η πέτρα τους ένωνε.
Η ισότητα δεν καταγράφεται μόνο στο συμβόλαιο· αποτυπώνεται στη δομή.
Το Αδερφομοίριο ως Κοινωνικό Συμβόλαιο
Στην εποχή της πατριαρχικής κυριότητας της γης, ο πατέρας επέλεγε να χτίσει δίδυμες κατοικίες για τους γιους του. Ή, εναλλακτικά, οι ίδιοι οι αδελφοί κατασκεύαζαν από κοινού τα σπίτια τους σε κτήμα γονεϊκό, διατηρώντας τη γη και τιμώντας το γένος. Η πρακτική αυτή δεν υπαγορεύτηκε από κανένα πολεοδομικό σχέδιο. Ήταν μια οργανική έκφραση του τρόπου που η συγγένεια και η κυριότητα μπορούσαν να συνυπάρξουν χωρίς διχασμό.
Σε περιόδους φτώχειας ή κοινωνικής μεταβατικότητας, η κοινή δόμηση σήμαινε οικονομία υλικών, αλλά και οικονομία συναισθημάτων: μια στέγη κοινή, δύο κόσμοι προστατευμένοι.
Η Μεταμόρφωση της Συγκατοίκησης
Σήμερα, πολλά από αυτά τα αδερφομοίρια σπίτια έχουν χάσει την αρχική τους συμμετρία. Άλλα είναι ερειπωμένα· άλλα κατοικούνται από ξένους· άλλα έχουν αποκτήσει νέα παράθυρα, νέους σοβάδες, νέα ονόματα. Η έννοια της συγγένειας έχει μεταβληθεί· το αίτημα του “μαζί” έχει υποκατασταθεί από την απαίτηση του “μόνος”.
Αλλά η ουσία τους μένει. Τα σπίτια αυτά αφηγούνται έναν άλλο τρόπο συνύπαρξης. Έναν τρόπο όπου η οικία δεν ήταν φρούριο απομόνωσης, αλλά όριο σεβασμού.
Μια Μνήμη σε Τοίχους και Σκιά
Όποιος διασχίσει σήμερα την Καλλονή με προσεκτικό βλέμμα, θα διακρίνει ακόμη τις ζωντανές γεωμετρίες των αδερφομοίριων: εκεί όπου ο φράκτης είναι ίδιος και για τα δύο σπίτια, όπου η σκεπή συνεχίζεται χωρίς ρήξη, εκεί όπου δύο παράθυρα κοιτούν τον δρόμο σαν δυο αδέλφια σιωπηλά.
Δεν είναι πια μόνο κτίσματα· είναι φορείς μιας ξεχασμένης αρχιτεκτονικής: της αρχιτεκτονικής της συγγένειας. Σε καιρούς όπου η κατοικία νοείται ως προϊόν, τα σπίτια αυτά υπενθυμίζουν πως υπήρξε μια εποχή όπου ο χώρος σχεδιαζόταν όχι μόνο για στέγαση, αλλά για σχέση.
Σχεδιαστικές αποτυπώσεις των δίδυμων σπιτιών της Καλλονής Λέσβου, αποδομένες με μολύβι από τον εικαστικό Νίκο Κανόγλου. Οι μελέτες εκπονήθηκαν τον Σεπτέμβριο του 2018 σε χαρτί chamois 160 γρ.
Πηγές & Ενδεικτική Βιβλιογραφία
• Καρράς, Δ. (2003). Η Λέσβος και η Αρχιτεκτονική της. Πολιτιστικό Ίδρυμα Λέσβου.
• Σταυρίδης, Σ. (1990). Αρχιτεκτονική και Κοινωνικός Χώρος. Εκδόσεις Εξάντας.
• Herzfeld, M. (1986). Ours Once More: Folklore, Ideology and the Making of Modern Greece. Pella Publishing.
• Κασιμάτης, Αλ. (1974). «Η δομή της αγροτικής οικογένειας στη Νεοελληνική επαρχία», Δελτίο Κοινωνικών Ερευνών, τ. 12.
• Google Street View 2024–2025 (Καλλονή Λέσβου), προσωπική τεκμηρίωση.
Φωτογραφική τεκμηρίωση: Κωσταντίνος Σαρέλλης
Έρευνα, θεωρητική τεκμηρίωση: Νίκος Κανόγλου
Διαβάστε στο wetravel.gr Φίτζι ο παράδεισος στον Ειρηνικό ωκεανό
Η Έλσα Νέζου μας ταξιδεύει στο μακρινό παράδεισο του ειρηνικού
